MỤC TIÊU
- Quan sát và vẽ được một số đại diện nấm.
- Nêu được sự đa dạng của nấm. Phân biệt được nấm đơn bào, nấm đa bào; nấm đảm, nấm túi; nấm ăn được, nấm độc.
- Trình bày được vai trò của nấm trong tự nhiên và thực tiễn. Nêu được một số bệnh do nấm gây ra. Trình bày được biện pháp phòng chống bệnh do nấm.
-Giải thích được một số khâu trong kĩ thuật trồng nấm.
TÓM TẮT KIẾN THỨC
💡 Mở đầu
Trong tự nhiên, có nhiều loại nấm ăn được có giá trị dinh dưỡng cao nhưng cũng có nhiều loại nấm độc, gây bệnh, làm hỏng thực phẩm. Vậy các loại nấm đó có đặc điểm gì khác nhau?
🌟 Lời giải chi tiết 🌟
Các loại nấm khác nhau có thể khác nhau về rất nhiều đặc điểm như hình dạng, kích thước, màu sắc, mùi vị, môi trường sống,…
1. ĐẶC ĐIỂM CỦA NẤM
1.1. Thực hành quan sát một số loại nấm
➲ 1. Chuẩn bị
- Dụng cụ: Kính lúp cầm tay, panh, kim mũi nhọn, đĩa kính đồng hồ, găng tay, khẩu trang cá nhân.
- Mẫu vật: Một số loại nấm phổ biến (tuỳ điều kiện thực tế).
- Bộ tranh ảnh: Tranh/ ảnh chụp một số loài nấm (nấm mộc nhĩ, nấm rơm, nấm hương, nấm mốc, ...).
➲ 2. Cách tiến hành
- Bước 1: Quan sát một số nấm lớn bằng mắt thường và giới thiệu đặc điểm của chúng.
- Bước 2: Quan sát nấm mốc bằng kính lúp.
+ Dùng kim mũi nhọn lấy một phần nấm mốc ra đĩa đồng hồ.
+ Dàn mỏng nấm mốc, dùng kính lúp cầm tay quan sát sợi nấm mốc.
📣 CHÚ Ý
Khi thực hành lấy mẫu nấm mốc, để đảm bảo an toàn, chúng ta phải sử dụng găng tay và khẩu trang cá nhân vì bào tử nấm mốc rất nhẹ, dễ dàng phát tán trong không khí.
👨👩👧👦 Thảo luận
1. Gọi tên một số nấm thường gặp trong đời sống.
Nấm rơm, nấm hương, nấm kim châm, nấm mộc nhĩ, nấm linh chi,...
👨👩👧👦 Thảo luận
2. Vẽ sợi nấm mốc và một số loại nấm lớn mà em quan sát được.
Yêu cầu: vẽ mô phỏng được sợi nấm mốc và phác hoạ được nấm rơm, nấm hương.
♻️ Em là nhà khoa học
❖ Em hãy làm bộ sưu tập nấm theo hướng dẫn sau:
- Bước 1: Quan sát và nhận dạng một số nấm, địa y qua tranh ảnh, sách giáo khoa.
- Bước 2: Sưu tầm tranh ảnh các loại nấm trong tự nhiên, các loại địa y mọc trên cây.
- Bước 3: Dán ảnh lên bìa cứng.
- Bước 4: Nếu vai trò của nấm.
- Bước 5: Cho mẫu vào hộp trong và trang trí theo chủ đề.
❖ Lưu ý: Ảnh nấm nên mô tả đầy đủ các bộ phận (chân nấm, cuống nấm và mũ nấm) và dán nhãn tránh nhầm lẫn các ảnh. Có thể vẽ các loại nấm để làm bộ sưu tập.
1.2. Tìm hiểu sự đa dạng của nấm
➲ Quan sát hình 28.1, 28.2 và trả lời câu hỏi từ 3 đến 5.
👨👩👧👦 Thảo luận
3. Hãy nhận xét về hình dạng của nấm.
Hình dạng của nấm đa dạng: hình bầu dục, hình cốc, hình mũ, hình sợi,...
👨👩👧👦 Thảo luận
4. Em hãy phân biệt nấm túi và nấm đảm. Các loại nấm em quan sát ở hoạt động thực hành thuộc nhóm nấm đảm hay nấm túi?
- Có thể phân biệt nấm túi và nấm đảm dựa vào cơ quan sinh sản là bào tử. Nấm túi có túi bào tử, trong khi nấm đảm có đảm bào tử.
- Trong phần thực hành, nấm đảm gổm có nấm hương, nấm rơm, nấm mộc nhĩ, nấm độc đỏ, nấm sò,...; nấm túi gồm có nấm mốc, nấm cốc, nấm bụng dê,...
👨👩👧👦 Thảo luận
5. Hãy chỉ ra điểm khác biệt giữa cấu tạo cơ thể nấm độc và các loại nấm khác.
- Nấm thường được sử dụng làm thức ăn: nấm hương, nấm sò, nấm mộc nhĩ, nấm bụng dê.
- Nấm không nên ăn: nấm mốc cà chua (có thể gây đau bụng hoặc ngộ độc khi ăn phải).
- Nấm độc: nấm độc đỏ, nấm độc tán trắng.
- Cấu tạo chung của nấm gồm có mũ nấm, cuống nấm và sợi nấm. Nấm độc thường có thêm một số bộ phận như vòng cuống nấm, bao gốc nấm và thường có màu sắc sặc sỡ.
📝 Củng cố
Em hãy xác định môi trường sống của một số nấm bằng cách hoàn thành bảng theo mẫu sau:
Tên nấm
Môi trường
Nấm rơm
?
Nấm mộc nhĩ
?
Nấm mốc
?
Nấm cốc
?
Nấm độc tán trắng
?
|
Tên nấm |
Môi trường |
|
Nấm rơm |
Rơm rạ |
|
Nấm mộc nhĩ |
Thân cây gỗ mục, môi trường ẩm |
|
Nấm mốc |
Quần áo, tường ẩm, đó dùng, trên cơ thể sinh
vật,... |
|
Nấm cốc |
Thân cây mục |
|
Nấm độc tán trắng |
Trong rừng những nơi môi trường ẩm |
👨👩👧👦 Thảo luận
6. Đặc điểm cấu tạo tế bào nấm men có gì khác với cấu tạo tế bào các loại nấm còn lại? Từ đó, em hãy phân biệt nấm đơn bào và nấm đa bào.
- Nấm men có cơ thể cấu tạo chỉ gồm 1 tế bào nên gọi là nấm đơn bào; các loài nấm còn lại trong hình 28.1 có hệ sợi nấm cấu tạo từ nhiều tế bào nên được gọi là nấm đa bào.
- Nấm đơn bào chỉ có một tế bào. Nấm đa bào có hệ sợi nấm đa bào.
📝 Củng cố
Kể tên một số loại nấm ăn được và nấm độc mà em biết.
Nấm rơm, nấm kim châm, nấm hương, nấm sò, nấm mộc nhĩ,...
📖 Mở rộng
Nấm độc ở Việt NamTheo thống kê, tại Việt Nam có khoảng 100 loài nấm độc khác nhau có thể gây tổn thương nặng nề, thậm chí là tử vong cho con người. Độc tố nằm trong toàn bộ cây nấm. Độc tố có thể thay đổi theo mùa, trong quá trình sinh trưởng của nấm.
Khuyến cáo: Chỉ sử dụng nấm khi biết chắc chắn nấm ăn được. Tuyệt đối không được ăn nấm lạ, nấm hoang dại, đặc biệt là những loài nấm có đầy đủ vòng cuống, bao gốc thường là nấm độc. Một số loại nấm độc thường gặp ở Việt Nam: Nấm độc tán xanh; nấm độc đỏ; nấm độc tán trắng hình nón; nấm phiến đốm bướm.
✍️ Ghi nhớ
- Nấm thường sống ở những nơi ẩm ướt như đất ẩm, rơm rạ, thức ăn, hoa quả, ...
- Dựa vào đặc điểm cấu tạo tế bào, nấm được chia thành hai nhóm: nấm đơn bào và nấm đa bào.
- Dựa vào đặc điểm cơ quan sinh sản, nấm được chia thành hai nhóm là nấm đảm và nấm túi.
+ Nấm đảm có cơ quan sinh sản là đảm bào tử, bào tử mọc trên đảm; đại diện: nấm rơm, nấm sò, ...
+ Nấm túi có cơ quan sinh sản là túi bào tử, bào tử nằm trong túi; đại diện: nấm men, nấm mốc, ...
- Ngoài ra, dựa vào một số đặc điểm bên ngoài, người ta có thể phân biệt nấm ăn được và nấm độc.
2. VAI TRÒ CỦA NẤM
2.2. Tìm hiểu vai trò của nấm trong tự nhiên và trong thực tiễn
👨👩👧👦 Thảo luận
7. Quan sát hình 28.3, em hãy nêu vai trò của nấm trong tự nhiên.
Nấm có vai trò phân huỷ xác sinh vật (thực vật, động vật), làm sạch môi trường.
👨👩👧👦 Thảo luận
8. Từ thông tin gợi ý trong hình 28.4, em hãy nêu vai trò của nấm đối với đời sống con người.
- Nấm được sử dụng làm thức ăn: nấm rơm, nấm hương, nấm mộc nhĩ,...
- Nấm được sử dụng làm tác nhân lên men trong sản xuất rượu, bia, bánh mì,...: nấm men.
- Nấm được sửdụng làm thực phẩm chức năng bổ dưỡng cho cơ thể: nấm linh chi, nấm vân chi.
- Nấm được sử dụng làm thuốc trừ sâu sinh học: một số loài nấm có khả năng kí sinh trên cơ thể sâu làm ngừng trệ các quá trình sống của sâu.
📝 Củng cố
Hãy kể tên một số nấm có giá trị trong thực tiễn.
- Nấm là thực phẩm có giá trị dinh dưỡng cao nên nhiều loài nấm được dùng làm thức ăn như nấm hương, nấm rơm, nấm bụng dê, nấm sò, nấm kim châm,...
- Trong sản xuất rượu, bia, nấm men tham gia vào quá trình lên men rượu, bia.
- Trong làm bánh mì, nấm men nở tham gia quá trình ủ bột, làm cho bột tơi, xốp và nở to.
2.2. Tìm hiểu một số bệnh do nấm gây ra
➲ Bệnh nấm da tay
Biểu hiện: Xuất hiện mảng da màu đỏ kèm vảy, ngứa, nhức, cảm giác nóng rát lòng bàn tay.
➲ Bệnh nấm mốc cá
Biểu hiện: Trên da cá xuất hiện vùng trắng xám, sau đó nấm phát triển thành các búi trắng như bỗng; cá bơi lội bất thường, da tróc vảy.
➲ Bệnh viêm phổi do nấm
Biểu hiện: Sốt cao kéo dài, ho khan, đau ngực, khó chịu ở ngực.
➲ Bệnh mốc xám ở dâu tây
Biểu hiện: Đầu tiên là những đốm nâu sáng xuất hiện, sau đó lan rộng cả quả, phủ một lớp mốc xám và làm cho quả bị khô; hoa và quả non có thể bị nhiễm bệnh.
👨👩👧👦 Thảo luận
9. Quan sát hình 28.5, hãy kể tên một số bệnh do nấm gây ra. Các bệnh đó có biểu hiện như thế nào?
|
Tên bệnh do nấm |
Biểu hiện |
|
Bệnh nấm da tay |
Trong lòng bàn tay có những mảng da đỏ, có vảy, ngứa,
nhức. |
|
Bệnh viêm phổi do nấm |
Sốt cao, ho khan, đau tức ngực. |
|
Bệnh nấm mốc cá |
Da tróc vảy, xuất hiện mảng mốc trắng trên vảy tróc; cá
bơi lội bất thường, thỉnh thoảng nhảy cao, búng lên khỏi mặt nước. |
|
Bệnh mốc xám ở dâu tây |
Trên vỏ quả xuất hiện đám mốc trắng, sau chuyển dần
thành màu xám; quả bị khô. |
👨👩👧👦 Thảo luận
10. Từ thông tin gợi ý trong hình 28.6, nêu con đường lây truyền bệnh do nấm gây ra.
Nấm mốc thường xuất hiện khi thời tiết ẩm. Con người tiếp xúc với đối tượng bị nhiễm nấm hoặc nơi đã có nấm mốc sẽ bị lây nhiễm. Một số con đường có thể làm lây truyền bệnh do nấm như:
- Tiếp xúc trực tiếp với đối tượng (như người hay vật nuôi) bị nhiễm nấm;
- Dùng chung đồ với người bị nhiễm nấm;
- Tiếp xúc với môi trường ô nhiễm; bụi, đất chứa nấm gây bệnh.
📝 Củng cố
Từ các con đường truyền bệnh do nấm gây ra, em hãy đề xuất một số biện pháp phòng chống các bệnh thường gặp do nấm.
Một số biện pháp phòng chống các bệnh thường gặp do nấm:
- Hạn chế tiếp xúc với mầm bệnh, nguồn bệnh, đặc biệt nơi môi trường ẩm mốc;
- Bảo hộ an toàn khi tiếp xúc với người bị nhiễm nấm hoặc khử trùng sau khi tiếp xúc với môi trường không an toàn với nấm mốc;
- Không dùng chung đồ với người bị bệnh nấm, hoặc với người khác. Quần áo sau khi mặc cần được giặt ngay, tránh treo trên giá sau đó vài ngày đưa ra mặc lại;
- Vệ sinh cơ thể đúng cách, đúng thời điểm, an toàn;
- Vệ sinh môi trường sạch sẽ.
✍️ Ghi nhớ
• Trong tự nhiên, nấm tham gia vào quá trình phân huỷ xác sinh vật, phân huỷ rác hữu cơ, làm sạch môi trường.
• Trong thực tiễn, nấm có nhiều giá trị sử dụng đối với con người như: làm thức ăn, làm thuốc, thực phẩm chức năng, dùng trong sản xuất bia rượu, làm men nở, chế biến thực phẩm.
• Bên cạnh những lợi ích từ nấm, một số loài nấm gây bệnh ảnh hưởng tới sức khoẻ con người, làm giảm năng suất vật nuôi và cây trồng.
• Một số con đường lây truyền bệnh do nấm: tiếp xúc với mầm bệnh, ô nhiễm môi trường, vệ sinh cá nhân chưa đúng cách.
• Biện pháp phòng chống: hạn chế tiếp xúc trực tiếp với nguồn gây bệnh; vệ sinh cá nhân thường xuyên, vệ sinh môi trường.
📖 Mở rộng
• Nấm mốc phát triển tốt nhất ở nhiệt độ 22 °C – 27 °C. Nguồn bệnh do nấm mốc gây ra có tỉ lệ khá lớn. Bào tử nấm mốc phát tán trong không khí gặp điều kiện thuận lợi sẽ phát triển làm hỏng thức ăn, hỏng các đồ dùng trong nhà và gây bệnh. Mặc dù vậy, nấm mốc lại đóng vai trò quan trọng trong sản xuất thuốc kháng sinh penicillin. • Năm 1928, Alexander Fleming đã tình cờ phát hiện ra penicillin nhưng phải 10 năm sau thì penicillin mới được nhà hoá sinh người Anh gốc Đức Ernest Chain, nhà nghiên cứu bệnh học Úc Howard Florey và một số nhà khoa học khác nghiên cứu kĩ. • Tác dụng của penicillin là ngăn cản các vi khuẩn gây bệnh bằng cách làm suy yếu thành tế bào vi khuẩn, do không còn thành tế bào bảo vệ vững chắc, tế bào vi khuẩn sẽ bị tiêu diệt và chết đi.
3. KĨ THUẬT TRỒNG NẤM
Tìm hiểu kĩ thuật trồng nấm rơm
➲ Bước 1: Chuẩn bị nguyên liệu
Nguyên liệu trồng nấm rơm rất đa dạng như: rơm rạ, bã mía, bẹ chuối khô, mùn cưa đã hoai mục..., nhưng phù hợp nhất là rơm rạ khô ngâm với nước vôi. Sau khi rơm rạ đã ngấm đều nước thì vớt lên để ráo rồi đánh thành đống, sau 3 ngày là dùng được.
➲ Bước 2: Chọn vị trí trồng nấm rơm
Chọn vị trí tránh ánh nắng trực tiếp để không làm ảnh hưởng tới nấm, chọn nơi thoáng mát, sạch sẽ.
➲ Bước 3: Chọn giống nấm, đóng khuôn và gieo giống nấm
Chọn giống nấm có sợi tơ trắng trong. Sau đó dỡ bỏ lớp rơm mặt ngoài đống ủ, chỉ lấy rơm đã ủ bên trong khuôn trồng nấm.
➲ Bước 4: Chăm sóc nấm
Mỗi ngày tưới một lần, sao cho khi nắm rơm thì nước phải bám qua kẽ tay nhưng không được nhỏ giọt.
➲ Bước 5: Thu hoạch
Thông thường sau 7 – 10 ngày sau khi rắc giống nấm thì có thể thu hoạch nấm.
📖 Mở rộng
Nấm rơm là loại thực phẩm rất ngon và bổ dưỡng. Nấm rơm có thể được chế biến thành nhiều món ăn khác nhau như nấm xào, canh nấm, cháo nấm, súp nấm, ...
👨👩👧👦 Thảo luận
11. Tại sao người ta không trồng nấm trên đất mà phải trồng trên rơm, rạ?
- Nấm rơm có thể trồng trên nền đất khác nhau như đất ruộng, rẫy, vườn cây,…hoặc trong nhà nhưng phải thoát nước tốt, không bị ứ đọng. Nơi trồng nấm rơm phải ít bị ảnh hưởng bởi gió mạnh.
- Nấm rơm thường mọc trên các giá thể ẩm nên thường được trồng trên rơm, rạ để dễ chăm sóc, dễ xử lí bệnh, không bị ứ đọng nước gây hỏng nấm khi tưới nước.
👨👩👧👦 Thảo luận
12. Có ý kiến cho rằng: “Môi trường trồng nấm rơm tốt nhất là gần địa điểm có chăn nuôi gia súc, gia cầm. Theo em ý kiến trên đúng hay sai? Giải thích.
- Ý kiến trên hoàn toàn sai.
- Giải thích:
+ Những địa điểm có chăn nuôi gia súc, gia cầm thường dễ bị ô nhiễm, khuôn viên mất vệ sinh, ẩm thấp là điều kiện lí tưởng cho nấm mốc, các loại vi khuẩn gây bệnh phát triển. Nấm rơm trồng gần những nơi có chăn nuôi gia súc, gia cầm dễ bị ảnh hưởng, làm giảm năng suất và chất lượng của nấm.
+ Môi trường trồng nấm phải đảm bảo sạch sẽ, khô ráo, cao ráo, bằng phẳng, không bị ngập úng; tránh những nơi chăn nuôi, khu vực có chất thải, nước thải sinh hoạt. Lưu ý tưới nấm bằng nguồn nước sạch như nước sông, mương, nước giếng khoan,…; tránh tưới bằng nước nhiễm phèn, mặn hoặc bị ô nhiễm, hôi thối.
♻️ Vận dụng
Nấm men được ứng dụng trong những lĩnh vực nào của đời sống con người?
Nấm men được dụng phổ biến trong nhiều lình vực của đời sống như sản xuất bia, bảnh mì, lên men rượu…
- Trong sản xuất nước tương, nước mắm, có thêm thành phần nấm men được chiết xuất sẽ giúp làm dịu đi vị chát của muối và loại bỏ mùi tanh khó chịu của cá. Nước tương, nước mắm sẽ thơm ngon, tròn vị và rất đậm đà.
- Trong sản xuất mì gói: Nấm men khi dùng để ăn với mì gói sẽ tạo cảm giác tô mì thơm ngon, ngọt nước hơn.
- Trong sản xuất hạt nêm, nấm men được bổ sung từ 1 đến 5% giúp cho vị ngọt của đạm trong hạt nêm tăng lên đáng kể. Chiết xuất của nấm men còn có thêm chức năng làm tròn vị cho sản phẩm.
- Trong sản xuất các loại bánh, nấm men không thể thiếu trong quá trình lên men. Một lượng nấm men phù hợp làm bánh mì thơm ngon hơn.
BÀI TẬP
✍️ Bài tập
1. Dựa vào đặc điểm nào để phân biệt nấm đơn bào và nấm đa bào, nấm đảm và nấm túi nấm độc và nấm không độc? Lấy ví dụ.
🌟 Lời giải chi tiết 🌟
- Phân biệt nấm đảm và nấm túi: Dựa vào đặc điểm của cơ quan sinh sản của nấm, ta có thể phân biệt nấm đảm và nấm túi. Nấm đảm có đảm bào tử (ví dụ nấm hương). Nấm túi có túi bào tử (ví dụ nấm mốc).
- Phân biệt nấm ăn được và nấm không ăn được: Dựa vào đặc điểm cấu tạo cây nấm, ta có thể sơ bộ phân biệt nấm độc và nấm ăn được: Nấm có đủ các phần của thể quả (mũ, phiến nấm, cuống nâm, vòng cuống nấm và bao gốc nấm), đặc biệt là những loại nấm có đầy đủ vòng cuống nấm, bao gốc nấm thường là nấm độc.
- Phân biệt nấm đơn bào và nấm đa bào: Dựa vào cấu tạo tế bào, ta có thể phân biệt nấm đơn bào và nấm đa bào. Cơ thể nấm đơn bào (ví dụ nấm men) chỉ có 1 tế bào. Nấm đa bào (ví dụ nấm mốc) có hệ sợi nấm được cấu tạo từ nhiều tế bào.
✍️ Bài tập
2. Em thấy nấm mốc thường xuất hiện ở điều kiện thời tiết nào? Kể tên những vị trí dễ xuất hiện nấm mốc xung quanh em.
🌟 Lời giải chi tiết 🌟
Nấm mốc thường xuất hiện khi thời tiết ẩm, nồm. Những vị trí dễ xuất hiện nấm mốc trong nhà: góc nhà ẩm, quần áo mặc dở treo lâu ngày, thức ăn để lâu không được bảo quản đúng cách.
✍️ Bài tập
3. Hãy nêu một số biện pháp phòng chống bệnh do nấm gây nên trên da người.
🌟 Lời giải chi tiết 🌟
Biện pháp phòng chống bệnh do nấm gây nên trên da người:
- Tránh tiếp xúc với nguồn bệnh;
- Vệ sinh cơ thể, rửa tay đúng thời điểm;
- Thay quần áo ngay khi đi làm về hoặc ngay sau khi tiếp xúc với môi trường ô nhiễm, nghi ngờ có nguồn bệnh;
- Vệ sinh môi trường, giữ cho môi trường thông thoáng, sạch sẽ.
