MỤC TIÊU
- Phát biểu được khái niệm cảm ứng ở sinh vật. Lấy được ví dụ về các hiện tượng cảm ứng ở thực vật và động vật.
- Nêu được vai trò của cảm ứng đối với sinh vật.
- Trình bày được cách làm thí nghiệm chứng minh tính cảm ứng ở thực vật (ví dụ hướng sáng, hướng nước, hướng tiếp xúc).
- Vận dụng được các kiến thức cảm ứng ở thực vật vào giải thích một số hiện tượng trong thực tiễn.
TÓM TẮT KIẾN THỨC
💡 Mở đầu
Trong hình bên, rễ của của cây hướng dương hướng về nguồn nước, còn hoa của nó luôn hướng về phía Mặt Trời. Hãy giải thích hiện tượng đó.
Rễ của cây hướng dương hướng về nguồn nước, còn hoa của nó luôn hướng về phía Mặt Trời là những hiện tượng do tính cảm ứng của thực vật:
- Rễ cây có tính hướng nước nên có xu hướng vươn về phía nguồn nước giúp cây hấp thu được nước.
- Hoa hướng dương có tính hướng sáng nên có xu hướng vươn về phía nguồn sáng (Mặt Trời) giúp hấp thu được năng lượng Mặt Trời.
1. KHÁI QUÁT VỀ CẢM ỨNG Ở SINH VẬT
1.1. Tìm hiểu khái niệm cảm ứng ở sinh vật
- Khi chạm tay vào cây xấu hổ (Hình 32.1), lá cây có hiện tượng khép lại, lá cây xấu hổ đã chịu tác động cơ học từ ngón tay và có phản ứng khép lại.
- Khi ta dùng đầu đũa tác động cơ học vào một vị trí nào đó trên cơ thể con giun đất (Hình 32.2), toàn thân nó sẽ có phản ứng co lại.
- Lá cây xấu hổ và giun đất đã tiếp nhận kích thích cơ học từ môi trường và phản ứng lại các tác động đó. Hiện tượng này gọi là cảm ứng.
- Ngoài các tác nhân bên ngoài, còn có các tác nhân bên trong cũng có thể gây ra các phản ứng đối với cơ thể sinh vật, ví dụ: yếu tố tâm lí, thần kinh, tuổi, giới tính, ...
👨👩👧👦 Thảo luận
1. Phản ứng nào của lá cây xấu hổ và giun đất chứng tỏ chúng cảm nhận được các tác động của môi trường? Phản ứng đó có ý nghĩa gì đối với sinh vật?
- Phản ứng của lá cây xấu hổ và giun đất chứng tỏ chúng cảm nhận được các tác động của môi trường:
+ Khi chạm tay vào lá cây xấu hổ, lá cây có hiện tượng khép lại.
+ Khi dùng đũa tác động cơ học vào một vị trí nào đó trên cơ thể, toàn thân giun đất co lại.
- Ý nghĩa của các phản ứng trên đối với sinh vật: Các phản ứng của lá cây xấu hổ và giun đất giúp chúng tự vệ tránh xa các tác nhân kích thích từ môi trường, đảm bảo sự tồn tại và phát triển.
✍️ Ghi nhớ
• Cảm ứng ở sinh vật là khả năng tiếp nhận kích thích và phản ứng lại các kích thích từ môi trường bên trong và bên ngoài cơ thể.
• Cảm ứng là một đặc trưng cơ bản của cơ thể sống, giúp sinh vật tồn tại và phát triển.
1.2. Tìm hiểu vai trò của cảm ứng đối với sinh vật
Ở thực vật, cảm ứng là khả năng tiếp nhận và phản ứng lại các kích thích từ môi trường của cơ thể thông qua vận động của các cơ quan và thường diễn ra chậm.
👨👩👧👦 Thảo luận
2. Quan sát Hình 323 và hoàn thành bảng theo mẫu sau:
Hiện tượng cảm ứng ở thực vật
Tác nhân gây ra
Ý nghĩa
Ngọn cây mọc hướng về nơi có nguồn ánh sáng
?
?
Rễ cây hướng đất dương và chồi hướng đất âm
?
?
Tua quấn của thân cây leo cuốn vào giá thể (giàn, cọc,…)
?
?
|
Hiện tượng cảm ứng ở thực vật |
Tác nhân gây ra |
Ý nghĩa |
|
Ngọn
cây mọc hướng về nơi có nguồn ánh sáng |
Ánh sáng |
Giúp cây có thể tiếp nhận đủ ánh sáng để quang hợp. |
|
Rễ cây
hướng đất dương và chồi hướng đất âm |
Đất, dinh dưỡng
khoáng và ánh sáng |
Giúp rễ cây lấy chất dinh dưỡng, nước và muối khoáng hòa
tan trong đất; giúp chồi cây có thể tiếp nhận được nguồn ánh sáng
nhiều hơn để quang hợp. |
|
Tua quấn
của thân cây leo cuốn vào giá thể (giàn, cọc,…) |
Giá thể (giàn,
cọc,…) |
Giúp cây bám vào giá thể để sinh trưởng và tiếp
xúc với nguồn ánh sáng nhiều hơn. |
✍️ Ghi nhớ
Cảm ứng là đặc trưng của cơ thể sống, giúp sinh vật thích nghi với môi trường để tồn tại và phát triển.
2. CẢM ỨNG Ở THỰC VẬT
Tìm hiểu các thí nghiệm chứng minh tính hướng sáng của thực vật
🔬 Thí nghiệm 1. Chứng minh tính hướng sáng
❖ Chuẩn bị:
- Dụng cụ: Cốc để trồng cây, hộp bìa carton có đục lỗ và có nắp mở để quan sát.
- Hoá chất: Nước.
- Mẫu vật: Hạt đỗ/ ngô (bắp)/ lạc (đậu phộng) nảy mầm, đất ẩm.
❖ Cách tiến hành:
- Bước 1: Trồng vài hạt đỗ/ lạc/ ngô đang nảy mầm vào hai cốc chứa đất ẩm A, B.
- Bước 2: Đặt cốc A vào hộp bìa carton có khoét lỗ để ánh sáng lọt qua, cốc B để bên ngoài trong điều kiện thường.
- Bước 3: Đặt cả hộp giấy bìa carton chứa cốc trồng cây và cốc còn lại ở nơi có ánh sáng, tưới nước để giữ ẩm cho đất.
- Bước 4: Theo dõi và ghi chép lại hiện tượng thay đổi tư thế phát triển của cây trong hai cốc sau 1 tuần.
👨👩👧👦 Thảo luận
3. Hãy tìm hiểu các bước thực hiện thí nghiệm chứng minh tính hướng sáng ở thực vật và cho biết tại sao ở bước 2 phải đặt cốc trồng cây trong hộp carton kín có đục lỗ?
Ở bước 2, phải đặt cốc trồng cây trong hộp carton kín có đục lỗ để đảm bảo cây chỉ nhận được nguồn ánh sáng từ một phía duy nhất (phía có lỗ thủng của hộp carton). Từ đó, nếu ngọn cây hướng về phía có lỗ thủng thì chứng minh được sự sinh trưởng và phát triển của cây luôn hướng về nơi có nguồn sáng sáng (ngọn cây có tính hướng sáng).
👨👩👧👦 Thảo luận
4. Dự đoán kết quả thí nghiệm sau 2 tuần.
Dự đoán kết quả thí nghiệm sau 2 tuần:
- Cây trong cốc A sẽ mọc vươn về phía lỗ thủng của thùng carton.
- Cây trong cốc B sẽ mọc thẳng, phát triển bình thường.
🔬 Thí nghiệm 2. Chứng minh tính hướng nước
❖ Chuẩn bị:
- Dụng cụ: Khay đục lỗ nhỏ, giấy ăn.
- Hoá chất: Nước.
- Mẫu vật: Hạt đỗ/ ngô/ lạc nảy mầm, mùn cưa.
❖ Cách tiến hành:
- Bước 1: Trải đều một lớp giấy ăn mỏng vào trong hai khay có đục lỗ.
- Bước 2: Rải mùn cưa ẩm đều khắp mặt các khay thành một lớp khoảng 1 cm.
- Bước 3:
+ Khay 1: Trồng một số hạt đỗ đang nảy mầm vào một phía của khay và tưới nước phía đối diện.
+ Khay 2: Trồng một số hạt đỗ đang nảy mầm vào đều mặt khay và tưới nước.
- Bước 4:
+ Khay 1: Treo khay nghiêng một góc 45°, sao cho các hạt đỗ ở phía trên.
+ Khay 2: Để khay theo mặt phẳng nằm ngang và tưới nước đều hằng ngày.
- Bước 5: Theo dõi và ghi chép lại sự khác nhau về chiều phát triển của rễ giữa các cây trong khay 1 và khay 2 sau 1 tuần.
👨👩👧👦 Thảo luận
5. Hãy vẽ mô phỏng các bước thực hiện thí nghiệm và dự đoán kết quả thí nghiệm sau 2 tuần.
- Học sinh tự vẽ mô phỏng các bước thực hiện thí nghiệm theo mô tả trong sách.
- Dự đoán kết quả sau hai tuần:
+ Ở khay 1, khi để khay nghiêng một góc 45°, hạt đỗ nằm phía trên và tưới ở phần dưới thì rễ cây sẽ vươn dài về phía dưới nơi có nước.
+ Ở khay 2, khay để ngang và tưới nước đều, rễ cây sẽ mọc theo chiều thẳng đứng.
🔬 Thí nghiệm 3. Chứng minh tính hướng tiếp xúc
❖ Chuẩn bị:
- Dụng cụ: Chậu để trồng cây, giá thể (cành cây khô, cọc gỗ, lưới thép, ...).
- Hoá chất: Nước.
- Mẫu vật: Cây thân leo (đậu cô ve, bầu, bí, mướp) đang sinh trưởng, đất ẩm.
❖ Cách tiến hành:
- Bước 1: Trồng ba cây thân leo (mướp/ bí/ bầu) vào ba chậu chứa đất ẩm.
- Bước 2: Cắm sát bên mỗi cây một giá thể (cành cây khô, cọc gỗ, lưới thép, ...).
- Bước 3: Đặt chậu cây nơi có đủ ánh sáng và tưới nước hằng ngày.
- Bước 4: Theo dõi và ghi chép hiện tượng xảy ra của các cây này sau 1 tuần, 2 tuần, 3 tuần.
👨👩👧👦 Thảo luận
6. Hãy kể tên một số thực vật có tính hướng tiếp xúc mà em biết.
Một số thực vật có tính hướng tiếp xúc: Cây bầu, cây bí ngô, cây bí đao, cây mướp, cây mùng tơi, cây trầu không, cây su su, cây đậu cove, cây đậu đũa,…
✍️ Ghi nhớ
• Cảm ứng ở thực vật là khả năng tiếp nhận và phản ứng lại các kích thích từ môi trường thông qua vận động của các cơ quan.
• Các hình thức của cảm ứng ở thực vật bao gồm tính hướng sáng, tính hướng nước, tính hướng tiếp xúc, tính hướng hoá, ...
3. ỨNG DỤNG CẢM ỨNG CỦA THỰC VẬT TRONG THỰC TIỄN
Tìm hiểu ứng dụng cảm ứng trong thực tiễn
Con người đã vận dụng hiện tượng cảm ứng của thực vật (hướng sáng, hướng hoá, hướng nước, ...) vào thực tiễn giúp nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm cây trồng.
- Ứng dụng tính hướng sáng của thực vật để tạo hình cây bon sai, trồng xen canh các cây ưa sáng và ưa bóng để tận dụng triệt để nguồn ánh sáng, ...
- Ứng dụng tính hướng nước để trồng cây thuỷ sinh, cây gần bờ ao, mương nước, ...
👨👩👧👦 Thảo luận
7. Hãy liệt kê một số ví dụ ứng dụng cảm ứng trong trồng trọt. Giải thích cƠ SỞ của việc ứng dụng đó.
- Một số ví dụ ứng dụng cảm ứng trong trồng trọt:
+ Ứng dụng tính hướng sáng để tạo hình cây bon sai,…
+ Ứng dụng tính hướng nước để trồng rau thủy canh, cây gần bờ ao, mương nước,…
+ Ứng dụng hướng tiếp xúc để làm giàn cho các cây leo như bầu, bí, dưa, mướp,…
- Cơ sở của các ứng dụng trên là tính hướng sáng, hướng nước, hướng tiếp xúc, hướng hóa,… của cây.
♻️ Vận dụng
Hãy tìm hiểu và mô tả hiện tượng bắt mồi ở cây gọng vó. Đây có phải là hiện tượng cảm ứng ở thực vật không?
-Mô tả hiện tượng bắt mồi ở cây gọng vó:
+ Lá của gọng vó có rất nhiều lông tuyến, ở đầu những lông tuyến này có một chất lỏng dính trông giống như giọt nước giúp thu hút các loài côn trùng.
+ Khi côn trùng tiếp xúc, các lông tuyến của cây gọng vó phản ứng lại bằng cách uốn cong cuộn lại giữ chặt rồi tiêu hoá con mồi.
-Hiện tượng bắt mồi của cây gọng vó là hiện tượng cảm ứng của thực vật vì đó là phản ứng của cây đối với kích thích từ môi trường.
✍️ Ghi nhớ
Dựa vào khả năng cảm ứng của thực vật, người ta tác động làm thay đổi môi trường sống nhằm nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm cây trồng.
BÀI TẬP
✍️ Bài tập
1. Sử dụng các từ gợi ý: phản ứng, bên trong, cơ thể để hoàn thành đoạn thông tin về cảm ứng:
Cảm ứng là khả năng tiếp nhận và ...(1)... lại các kích thích từ môi trường ...(2)... và môi trường bên ngoài của ...(3)... sinh vật.
(1) phản ứng, (2) bên trong, (3) cơ thể.
Cảm ứng là khả năng tiếp nhận và (1) phản ứng lại các kích thích từ môi trường (2) bên trong và môi trường bên ngoài của (3) cơ thể sinh vật.
✍️ Bài tập
2. Phát biểu nào sau đây đúng khi nói về đặc điểm cảm ứng ở thực vật?
A. Xảy ra nhanh, dễ nhận thấy.
B. Xảy ra chậm, khó nhận thấy.
C. Xảy ra nhanh, khó nhận thấy.
D. Xảy ra chậm, dễ nhận thấy.
- Đáp án đúng là: B.
- Ở thực vật, cảm ứng là khả năng tiếp nhận và phản ứng lại các kích thích từ môi trường của cơ thể thông qua vận động của các cơ quan và thường diễn ra chậm, khó nhận thấy.
✍️ Bài tập
3. Hai bạn lớp 6A tranh luận về hiện tượng khép lá ở cây xấu hổ (cây trinh nữ) khi có tác động cơ học từ môi trường và hiện tượng khép lá ở cây me vào ban đêm. Bạn thứ nhất cho rằng hiện tượng khép lá ở hai loài cây này là giống nhau, bạn thứ hai lại cho rằng hiện tượng khép lá ở hai loài cây có bản chất khác nhau. Hãy làm trọng tài cho hai bạn bằng cách chỉ ra tác nhân kích thích, thời gian biểu hiện, ý nghĩa của hai hiện tượng ở hai loài cây trên.
Mặc dù đều là biểu hiện khép lá nhưng hai hiện tượng này không giống nhau về tác nhân kích thích, thời gian biểu hiện và ý nghĩa:
|
Đặc điểm so sánh |
Hiện tượng khép lá cơ học từ môi trường |
Hiện tượng khép lá ở cây me vào ban đêm |
Tác nhân kích thích |
Tiếp xúc cơ học. |
Nhiệt độ, ánh sáng. |
Thời gian biểu hiện |
Nhanh, tức thì và không có tính chu kì. |
Chậm, khó xác định cụ thể thời điểm khép lá, có tính chu kì ngày đêm. |
Ý nghĩa |
Tránh tác động cơ học gây tổn thương cho cây. |
Hạn chế sự thoát hơi nước vào ban đêm. |
